Sejarah Berdirinya Kota Wonosobo

                                      BABAD WONOSOBO

Ngepasi taun 1825, wekdal sakmenika taksih jaman perang pangeran Diponegoro. Jaman semanten pangeran Diponegoro perang berontak nglawan Walanda. Pangeran Diponegara inggih menika putrane raja Mataram. Panjenengane asli saking kraton Ngayogyakarta. Ananging nalika badhe didadekake  penggantine bapakke dados raja ing kraton panjenengane Pangeran Diponegoro boten purun.

Pangeran Dipponegoro wiwit taksih alit sampun dilatih prihatin kaliyan keadaanipun, saking latar belakang kondisi jaman sakmenika ingkang nyebabaken  panjenganipun kedah dados tiyang ingkang merjuangaken hakipun tiyang alit. Wiwit saking menika Pangeran Diponegoro ingkang rumaos tiyang ingkang asli kelairan Tanah Air niki, panjenengane boten seranta mirsani masyarakat sekitar ingkang dipun persani diperlakokake sewiyah-wiyah kaliyan walanda. Panjenengane derek biyantu dhumateng para pejuang ingkang sami berontak marang penjajah.

Ngepasaken wekdal bapakipun turun tahta, bapakipun ngajengaken supados Pangeran Diponegoro nggantosaken perjuanganipun dados raja ing kraton. Nanging Pangeran Diponegoro boten purun kaliyan kekajenganipun bapake, piyambakipun milih budhal saking kraton. Panjenengane dikancani dening pengikut-pengikute, salah satunggaling asma pengikutipun inggih menika Raden Setjonegoro.

Inggih menika salah satunggaling prajurit Pangeran Diponegoro, kasebat nama Raden Setjanegara. Raden Setjanegara kesah wonten ing Tegal  Reja tumut Pangeran  Diponegara. Raden Setjanegara piyambakkipun taksih keturunan kraton. Piyambakipun prajurit Pangeran Diponegoro ingkang sanget setia ambiyantu perang Pangeran Diponegoro lumampah wonten pundi kemawon. Kaliyan para pengikute Pangeran Diponegoro pindah wonten ing TegalRejo. Para kyai  inggih menika Kyai Kaladete tumut sareng kaliyan Raden Setjanegara budhal wonten ing Tegal Reja. Tumut perjuangan wonten mrika. Pangeran Diponegoro  luwih minat aktif wonten ing bidang keagamaan. Panjenengane sanget aktif Nyiaraken babagan agama islam ngajak tiyang-tiyang supados mlebet wonten ing ajaran islam.

Pangeran Diponegoro wonten ing Tegal Rejo, wonten ing panggonanipun simbahe. Dibiyantu kaliyan para pengikute menika Pangeran Diponegoro gadah pasukan peranti nglawan berontak kaliyan walanda. Pangeran Diponegoro adamel pasukan pemberontak kaliyan  para kiyai lan pengikutipun. Andadosaken para tentara walanda sami wedos jaman sakmenika. Pangeran Diponegara maringi mandate dhateng Raden Setjanegara supados dados Prajuritipun wonten ing TegalReja.

Wonten ing salah satunggaling dinten, pasukan Pangeran Diponegoro diserang kaliyan tentara Walanda. Wektu ing jaman sakmenika Walanda kalah lan telas-telasan perang kaliyan pasukanipun Pangeran Diponegoro.

Kekalahan menika andadosaken pihak walanda ngampet dendam kaliyan Pangeran Diponegoro. Pihak Walanda ngawontenaken kados sayembara, inggih menika sinten kemawon ingkang saget nemokaken Pangeran Diponegoro, piyambakipun angsal upah saking walanda. Kahanan menika andadosaken uber-uberan kaliyan walanda.

Nanging ingkang dipun kajengaken pihak Walanda ngantos dangu boten nuwuhaken hasil. Kahanan menika andadosaken jengkele pihak Walanda. Warni-warni cara supados angsal Pangeran Diponegoro.

Dumugi wekdalipun Walanda mangertosi menawi panggenanipun Raden Setjanegara lan pasukan wonten ing Tegal Reja. Persinggahannipun Pangeran Diponegoro dipun serang kaliyan Walanda. Wekdal sakmenika Raden Setjanegara kaliyan Pangeran Diponegoro ugi para Prajurit taksih sami lena amargi sami saweg istirahat. Wekdal menika dalu.

Lajeng sanget kaget lan posisi boten siap, lajeng maringi pirsa dateng Pangeran Diponegoro bab penyerangan menika lajeng Raden Setjanegara, Pangeran Diponegoro lan para prajurit nglawan kanthi tenaga sak wontene. Wekdal semanten pihakkipun Pangeran Diponegoro kalah kaliyan Walanda. Kathah saking pasukanipun Pangeran Diponegoro ingkang pejah lan porak poranda. Para kiayi lan para pengikutipun Pangeran Diponegoro sami misah, pecah morak-marik.

Semanten ugi kaliyan Pangeran Diponegoro piyambak, piyambakipun mecah misah budhal saking Tegal Rejo. Dipun kancani kaliyan pengikut lan para kiayi sing isih turah, kaya Raden Tumenggung Setjonegoro, kiayi Kala Dete lan isih akeh liyane.

Bareng-bareng Raden Tumenggung Setjonegoro lan para kiayi, Pangeran Diponegoro mencar mlayu wonten ing daerah Pekalongan, Bawang, Batang. ingkang sak sampunnipun ngliwati mergi menika Raden Tumenggung Setjanegoro mlebet ing daerah pegunungan Dieng. Wekdal  menika Kawasan Dieng taksih awujud alas. Daerah menika asrep amargi awujud pegunungan.  Wekdal sak menika dereng wonten pemukiman wonten ing daerah pegunungan menika. Lajeng pangeran Diponegoro sanget sarujuk menawi Raden Setjanegara mantep manggen ing daerah pegunungan menika.

Lajeng para kiayi lan Raden Setjonegoro nerusaken lampahanipun mandap saking Dieng ingkang ugi taksih awujud alas. Lampahanipun Raden Setjonegoro kaliyan para kiayi menika andadosaken remen ing panggalihipun.

Sak sampunipun ngiteri alas menika Raden Setjonegoro karep badhe Babad Alas menika, lan dadosaken Alas menika dados panggonan kagem ngumpet. Pangeran Diponegoro sanget remen kaliyan daerah menika amargi, daerah menika sanget strategis kagem bertahan lan nyerang nglawan Walanda, amargi daerah menika daerah pegunungan sanget ideal kagem para pejuang pendukung Diponegoro.

Awit saking menika lajeng Raden Setjanegoro kaliyan Kyai KalaDete dibiayantu nkaliyan kiayi Walik lan murid-murid babad alas menika. Dadosaken daerah menika pemukiman lajeng maringi nami daerah-daerah menika. Raden Setjanegara andadosken daerah menika kagem masang strategi penyerangan nglawan Walanda.

Raden Setjanegoro maringi asma alas menika Wonosobo. Arti Wonosobo inggih menika saking tembung Wono = alas Saba/sobo= pada teka. Lajeng Raden Setjanegoro dipun sebat tiyang ingkang pertama kali bubak alas Wonosobo. Wontening Wonosobo, Raden Setjanegara nglampahi kaping-kaping perang kaliyan Walanda. Walanda ingkang sampun nyebar ing tlatah Jawi sampun mlebet ing daerah Wonosobo. Awit saking menika lajeng Raden Setjanegoro kaliyan Kyai KalaDete dibiayantu kaliyan kiayi Walik lan murid-murid babad alas menika. Dadosaken daerah menika pemukiman lajeng maringi nami daerah-daerah menika. Raden Setjanegara andadosken daerah menika kagem masang strategi penyerangan nglawan Walanda. Awit saking daerah menika arupi pegunungan sanget sae kagem pertahanan.

                Raden Setjanegoro sak derengipun mlampah mangulon, panjenengnipun kathah maringi asma kaliyan daerah-daerah ingkang dipun liwati, upami, wekdal panjenengane mlampah mangidul,  panjenengane ngginakaken jaran kapanggih kaliyan tiyang kakung sampun sepuh taksih mecah watu, tiyang menika nggadahi asma mbah Krama, tiyang sepuh menika saweg mecah watu. Lajeng daerah menika kaliyan Raden Setjanegoro dipun paringi asma Selomerto, inggih menika saking tembung Selo=Watu/Merto=Mbah Merto.

Lajeng Raden Setjonegoro kaliyan kiyai Kala Dete kiayi Walik lan Raden Mangun Kusuma nglajengaken lampahanipun mangidul malih, panjenengane mirsani watu kalih jejeran, lajeng panggonan menika diparingi asma Selokrama Selo=Watu/Krama=bebojoan. Lajeng mangidul malih panjenengane mirsani pemandangan ingkang sarwa elok ing soca, lajeng panggonan menika dipun paringi asma Sawangan. Inggih menika ingkang anggadahi arti disawang-sawang katon elok.

Raden Setjonegoro babad Alas menika dipun kancani kaliyan para pengikutipun inggih menika para kiayi. Panajenengane bareng-bareng ngiteri daerah Wonosobo lan damel pemukiman sarta mergi-mergi ing tengah daerah wonosobo.

Raden Setjonegoro lajeng dados ingkang mrintah wonten Wonosobo nomer satunggal. Ingkang wekdal menika taksih arupi kerajaan. Kerajaan sak meinka dados bentengipun saking Pangeran Diponegoro saking Wonosobo. Ingkang wekdal menika Wonosobo taksih peninggalan jaman Kerajaan Mataram.

Raden Setjonegoro damel padepokan wonten ing Selomerto, padepokan menika kangge pepanggihan kaliyan petinggi-petinggi keraajaan wekdal menika. Wekdal menika  pusat pamrentahan Wonosobo menika wonten ing Selomerto. . Raden Setjanegara dipilih dados prajurit mimpin pasukan wonten ing penyerangan Walanda ing daerah Wonosobo. Raden Setjanegara dipun arani Tumenggung amargi anggenipun perang Walanda   ngantos daerah Magelang, Purworejo, Kebumen lan Wonosobo. Daerah penyeranganipun Raden Setjanegara menika dipun wastani daerah Ledok. Lan aslinipun asma Wonosobo menika woonten ing Selomerto, teng mrika wonten daerah ingkang asma Wonosobo. Pramila sakmenika wonten daerah ingkang dipun sebat Tunggara, saking tembung Turangga utawi Jaran.  Dipun critakaken menawi daerah menika wauipun didadosaken panggenan nguger jaran para ppanginggil kerajaan, daerah menika wonten ing pojk paling kidul daerah Wonosobo. Amargi kala jaman rumiyin upami badhe budhal wonten padepokan/pendopo kedah ninggal jaran wonten Turangga menika. Boten angsal ambekta jaran wonten ing sak lebetipun lingkungan Pendopo. Lan akhire Raden Setjanegara sampun tebih mlampah mangilen, lajeng piyambakipun dhateng wonten kraton Selomerto. Dados daerah kota Wonosobo ingkang  menika namung pelebaran saking Selomerto rumiyin.

Ananging wekdal taun1830 Raden Setjonegoro ngawontenaken boyong kori pusat Pamrentahan Wonosoobo, ingkang sakderengipun mneika saking desa Plobangan Selomerto pinuju wonten ing daerah Wonosobo kota ingkang sak niki. Raden Tumenggung pindah wonten ing Pendopo Kabupaten. Sistem pamrentahan sakmenika taksih migunakaken sistim pamrentahan  Mataram, awitipun daerah Wonosobo kala riyen menika dipun kuasani kaliyan kerajaan hindhu-budha Mataraman.

Lingkungan Pendopo menika dipun damel lan diatur dening para kiayi, kiayi kaladete, kiayi Walik lan Kiayi Karim.

Sejatosipun Raden Setjanegara menika inggih tiyang nomer sepisan ingkang babad alas Wonosobo, ananging sak sampunipun babad panjenengane lajeng ninggalaken Wonosobo. Mubeng wonten ing daerah-daerah sanesipun.

Niki andadosaken pamanggih iingkang benten, amargi sak derengipun Raden Setjanegoro badhe budhal saking Wonosobo piyambakipun ninggal para kiayi kangge tetep manggon wonten  ing Wonosobo. Inggih menika kiayi Kaladete, kiayi Walik lan Kiayi Karim.

Para kiayi menika lajeng nerusaken lelampahanipun dipun rencangi para keluarganipun piyambak-piyambak. Para kiayi menika manggon wonten ing daerah ingkang benten.

Kiayi Walik wonten ing daerah ingkang rada rendah, ngggih menika wonten ing kuthanipun Wonosobo. Kiyai Walik menika murid saking kiyai Kaladete. Kiyai Walik luwih asring obah wonten ing bidang keagamaan. Peran Kiyai Walik nggadahi keistimewaan, boten ketang jati dirinipun boten dipun mangertosi, punapa piyambakipun menika tiyang ulama utawi panginggil. Nanging ing cetha piyambakipun aktif wonten ing bidang keagamaan. Miturut masyarakat panjenengane nggadahi kekiyatan ingkang luarbiasa. Panjenenganne disebat dados perintis tatanan pembangunan kota Wonosobo. Ingkang wekdal menika tasih awujud alas.

Miturut cariyosipun pocapan kiyai Walik menika sanged manjur lan dados kedadean. Wonten tuladha wekdal kiyai Walik wonten ing satunggaling panggonan piyambakipun nyebar gabah kaliyan ngendika ning kene arep dadi panggonan suci. Punapa ingkang dipun ngendikaaken menika dados kesunyatan. Ing wekdal Wonosobo sampun berkembang, panggenan menika dibangun sebuah masjid menika masjid Jami’.

Wonten ing panggenan sanesipun, panjenengane nyebar gabah kaliyan ngendika ning kene arep kumpul wong-wong ingkang durjana. Lajeng panggenan menika ngadek penjara. Lajeng nyebar ing daerah sanesipun nyebar gabah kaliyan ngendika ning kene arep kumpul wong-wong akeh. Lajeng sak menika  panggenan niku dados alun-alun Wonosobo.

Kaliyan kapinteran lan kesalehanipun panjenengane bangun Wonosobo kanthi tatanan islam. Kados ingkang dipun bangun kaliyan para wali sanga. Tata ruanganipun perkotaan mangsa pra-islam ingkang dados warisan kabudayan mangsa klasik pinuju mangsa islam. Ingkang wekdal samenika kathah pengunjung ingkang bektha ajaran islam.

Lajeng menawi kiyai Kaladete wonten ing daerah kalibeber kaliyan murid lan rayinipun inggih menika kiyai Karim lan kiyai Wiragati. Wonten ing ngriku kiyai kaladete andamel pondok pesantren. Ngantos dumugi kathah sanged para santri ingkang mlebet wonten ing pesantren menika.

Ingkang saklajengipun kiyai kaladete muksa wonten ing dieng, ngilang dados badan alus. Ing salah satunggaling dinten rayinipun kiyai kaladete inggih menika kiyai wiragati kepengen sanged pinanggih kaliyan ingkang raka. Ananging sangged ewet dipun panggihi. Lajeng kiyai wiragati mandeng ing daerah lor. Dumadakkan teka pedut, saknalika pedut menika nggawa kiyai wiragati wonten ing sawijining kerajaan. Kerajaan menika endah sanged. Kiyai wiragati pinanggih kaliyan salah satunggaling prajurit. Lajeng dipun takeni kaliyan prajurit menika. Prajurit menika taken wonten wigati punapa kiyai wiragati rawuh dating ngriki. Lajeng kiyai wiragati ngendika menawi piyambakipun kepingen pinanggih kaliyan ingkang raka. Lajeng kaliyan prajurit menika kiyai wiragati dipun angsalaken pinanggih kaliyan kiyai kaladete. Jebulane kadhatenganipun kiayi Wiragati menika dipun dawuhi kaliyan kiyai Kaladete piyambak. lajeng kiyai Wiragati sanget bungah. Kiyai Kaladete maringi encis kaliyan kunir  teng kiyai Wiragati. Pesenipun supados kunir menika dipun pendem supados mangke malih emas ingkang saged andadosaken sugihipun Wiragati lan encis menika dipun simpen lan diparengaken kaliyan keturunanipun ingkang mangke dados pemimpin ing pamrentahan Wonosobo.

Sakbibaripun atur panyerahan menika lajeng kahanan menika awujud alas malih. Kahanan kerajaan wau ical. Lajeng kiyai Wiragati kondur menyang Kalibeber. Saking pesenipun kiyai Kaladete, kiyai Wiragati lajeng nandur kunir menika lan kunir menika dados emas. Andadosaken kiyai wiragati sugih.

Lajeng dumugi wekdalipun encis menika dipun paringaken dhateng bupati Wonosobo, inggih menika Ki Tumenggung Jaga negara.

Ngantos dumugi ing wekdal menika panjenenganipun kiyai Kaladete dipun pitadosi taksih gesang boten saged seda. Lan dados panguasanipun donyanipun para jin. Kiyai Kaladete menika ugi dipun pitadosi anggadahi rambut gembel. Nganti sak menika lare alit ingkang kagungan rambut gembel. Rambut gembel menika turene kalebet rambut kutukan. Lare alit ingkang anggadahi rambut gembel menika dipun pitadosi taksih keturunan kiyai Kaladete.

Anak turunan kiyai Kaladete ingkang anggadahi rambut gembel menika umpami rambut dipun jungkati mila andadosaken lare menika sakit. Lare menika boten angsal dipun cukur sawiyah-wiyah amarga umpami dibekta wonten ing pasar lajeng dipun cukur, mangke sak tibane ana omah rambut ingkang dipun cukur bakale tukul gembel maneh kados sakderenge.

Lare ingkang anggadahi rambut gembel menika badhe saklawase gembel, umpami bocah menika boten dipun ruwat. Tatacaranipun ngruwat inggih menika bocah kasebut kedah diadepaken wonten ing ngajeng makam kiyai Kaladete. Rambut gembel wau diresmikaken dening para leluhur utawa diluberi bocah ingkang anggadhahi rambut gembel kedah gadhah panjalukan, dene panjalukan menika kedah dipun sembadani supados rambut menika boten tukul malih.

Pancukuran rambut gembel dipun iringi kaliyan adicara slametan utawa bocah kasebut kedah dipun slameti supaya bocah kasebut slamet boten wonten alangan lan kedadean ingkang boten dijaluk. Dene pencukuran rambut gembel ugi saged dipun tindakake kiyambak.

Tradisi ruwatan dumugi sak menika taksih kenthel wonten ing tlatah Wonosobo. Dene ruwatan rambut gembel menika dipun wontenake  saben wengi setunggal sura, mapan wonten ing Dieng.

Sedaya para kiyai ingkang sowan wonten Wonosobo anggadhahi pengaruh ingkang ageng kagem kemakmuraning Wonosobo. Para kiyai menika ingkang  mengkone bakal nekakake tarian lengger. Dene kiyai walik ingkang mapan wonten ing daerah ngandhap utawa daerah kutha, panjenenganipun anggadhahi kautaman ing masalah kapemimpinan. Panjenenganipun kalebet  ulama lan pemimpin ingkang mangertosi marang rakyatipun. Dene saking kiyai Walik menika mijilaken wong-wong ingkang pinter utawa cendikia. Piyambakipun ngatur wonten ing daerah kutha, menawi kiyai Karim mapan wonten ing daerah ler yaiku ing Kalibeber. Kiyai Karim menika nuruni para santri ingkang kathah lan ugi nuruni wong-wong ingkang pinter ngatur pamerentahan Wonosobo. 

Sak bidhalipun saking Wonosobo Raden Setjanegara mlampah wonten Banjarnegara, wonten mergi anuju Banjarnegara piyambakipun kepanggih kaliyan Dipoyuda. Raden Setjanegara boten namung mlampah mangilen wonten Banjar mawon, ananging panjenengane ugi mlampah ngantosndaerah purworjo, magelang, klaten. Raden Setjanegara perang wonten ing Magelang, Purworejo, Klaten. Awit sak menika anggenipun babad Wonosobo sampun rampung.

Senadjan Raden Setjanegara menika pindah-pindah wonten daerah-daerah pundi kemawon, namung piyambakipun sejatosipun sampun dipun angkat kaliyan pangeran Diponegoro penguasa wonten daerah Ledok, sawaktu langsungipun perang kalian Walanda.

.

Raden Setjanegara, sampun angsal tugas saking Pangeran Diponegoro kagem ngerahaken prajuritipun kangge ngepung Walanda  wonten Ledok.

Raden Setjanegoro, sanget dipun boten senengi kaliyan Walanda, amargi panjenengane sanged setia dados pandukungannipun Pangeran Diponegoro. Panjenengane paling gencar boten gadahi rasa nyerah kaliyan Walanda. Kathah saking Walanda ingkang kalah sawektu panjenengane ngrewangi Pangeran Diponegoro. Lajeng Raden Setjanegoro diadadosaken panglima perang wonten Ledok.

Panjenengange ugi diangkat dados Tumenggung Wonten Ledok kaliyan Pangeran Diponegoro. Niki ingkang dados tambahipun asma wonten ngajeng asma Raden Setjanegara, menawi asma Raden menika dipun pendet saking amargi panjenengane taksih keturunan kraton. Niki andadosaken asma panjenenganipun tambah. Inggih menika ingkang sakderengipun asma Raden Setjanegara dados Raden Tumenggung Setjanegara. Pejahipun Pangeran Diponegoro taun 1829 wonten Magelang.

Raden Tumenggung Setjanegara dipun pengsiunaken 8 Maret 1831 dipun gantos kaliyan Raden Tumenggung Mangunkusuma. Raden Tumenggung Mangunkusuma menika mrentah Kabupaten Wonosobo saksampunipun sistim pamrentahan dados Bupati, menawi Raden Tumenggung Setjanegara menika taksih sistim kerajaan.

Penyebaran wilayah wonten Ledok Wonosobo menika Kagem merangi Walanda dumugi bibaripun perang Diponegoro taun 1830.